Historia Domu Literatury w Warszawie
Rola i znaczenie Domu Literatury dla kultury polskiej
Prof. Paweł Próchniak
Dom Literatury mieści się w się w jednym z najbardziej reprezentacyjnych punktów Warszawy, naprzeciwko Zamku Królewskiego przy placu Zamkowym, w dwu rokokowo-klasycystycznych kamienicach, którymi administruje Fundacja Domu Literatury i Domów Pracy Twórczej. Są to: kamienica Joachima Pastoriusa (zwana także kamienicą Prażmowskich, Leszczyńskich, Rautenstrauchów), przypisana do adresów: ul. Krakowskie
Przedmieście nr 87/89 i Senatorska nr 3 (wejścia do budynku prowadzą z obydwu tych ulic) oraz kamienica Ignacego Nowickiego (zwana także kamienicą Aleksandra Johna), przypisana do adresu ul. Senatorska nr 1, wejście na poziom „0” znajduje się na każdej z trzech elewacji – od strony ulic: Senatorskiej, Krakowskie Przedmieście i Plac Zamkowy.
Obie zabytkowe kamienice o rokokowym i klasycystycznym wystroju, połączone są w funkcjonalną całość. W kamienicy Johna, zamykającej Krakowskie Przedmieście, usytuowane są ruchome schody prowadzące na wiadukt Mostu Śląsko-Dąbrowskiego (Trasy WZ), z którego budynek jest świetnie widoczny. Z okien otwiera się perspektywa placu z pobliską Kolumną Zygmunta, Zamku i Starego Miasta, a dalej – Wisły aż po jej praski brzeg.
Kamienica Prażmowskich wzniesiona została w 1660 roku dla lekarza Joachima Pastoriusa, kamienica Johna, zamykająca zachodnią część Krakowskiego Przedmieścia, zbudowana została w 1654 roku dla muzyka Adameckiego. Obie kamienice były wielokrotnie przebudowywane i remontowane, m.in. zmieniano wystrój elewacji.
W czasie II wojny światowej przed kamienicą Prażmowskich od strony ul. Senatorskiej (Senatorska 3) miało miejsce ważne wydarzenie, które dziś upamiętnia tablica: to tutaj 12 sierpnia 1943 żołnierze Kedywu KG AK zdobyli w walce z konwojem hitlerowskiej żandarmerii ponad 100 milionów złotych.
Całkowicie zniszczone w Powstaniu Warszawskim, obie zabytkowe kamienice zostały odbudowane na podstawie projektu architektów Włodzimierza Wapińskiego i Kazimierza Thora w 1949 roku. Elewacje odtworzono według stanu z 1768 roku na podstawie obrazu Canaletta. Parter kamienicy Johna został całkowicie wyłączony z funkcji mieszkaniowej, gdyż urządzono w nim wejście na schody ruchome komunikujące Plac Zamkowy z Trasą WZ. Obie kamienice zostały wybudowane w technologii tradycyjnej z murów wykonanych z cegieł ceramicznych pokrytych tradycyjnymi tynkami wapienno-cementowo-piaskowymi.
Sztukatorski wystrój architektoniczny i rzeźbiarski na elewacjach wymodelowany został metodami ciągnionymi i narzutowymi w takich samych zaprawach. Ponadto elewacje ozdobione są metodami kamiennymi: kompozycjami rzeźbiarskimi, balkonami oraz cokołami wykutymi z piaskowca szydłowieckiego.
Obie kamienice, w których funkcjonuje Dom Literatury, stanowią swoiste dzieła architektury,o wyjątkowej wartości historycznej. Znajdują się na obszarze wpisanym na listę światowego,dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego ludzkości UNESCO oraz w obrębie historycznego,zespołu miasta Warszawy, który Prezydent RP uznał w 1994 roku za pomnik historii. Kamienice są wyjątkowym przykładem wiernej rekonstrukcji, dokonanej po zniszczeniu w czasie II wojny światowej, w której wykorzystano jedynie zachowane fragmenty murów. Była to pierwsza w świecie rekonstrukcja zabytkowego fragmentu miasta przeprowadzona na tak wielką skalę.
Od odbudowy w latach 1948-1949, kiedy to kamienicę Prażmowskich scalono z sąsiednią kamienicą Johna, aby wspólnie tworzyły Dom Literatury, służą one głównym w Polsce organizacjom literackim. Od początku swego istnienia, tj. od roku 1949 Dom Literatury był siedzibą najbardziej zasłużonej organizacji literackiej – Związku Literatów Polskich. Dziś mieszczą się tu siedziby Polskiego PEN Clubu, Stowarzyszenia Pisarzy Polskich (Zarząd
Główny i Oddział Warszawa) oraz Związku Literatów Polskich (Zarząd Główny i Oddział Warszawski), a także: Stowarzyszenie Kultury Europejskiej SEC, Biblioteka Donacji Pisarzy Polskich (oddział Biblioteki Narodowej), Instytut Dokumentacji i Studiów nad Literaturą Polską (oddział Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza, przygotowujący na podstawie swoich zbiorów archiwalnych krytyczne edycje pisarzy polskich XX wieku, m. in. Józefa Czapskiego, Konstantego Jeleńskiego, Jana Józefa Lipskiego). Biblioteka Donacji Pisarzy Polskich ma w swoich zbiorach około 70 000 woluminów, bogatą kolekcją pism literackich, unikalne wydania książkowe, a także jedyne w Polsce pełne archiwum wycinków prasowych, zawierających recenzje, wywiady z pisarzami, relacje ze spotkań autorskich i rejestrujących życie literackie w Polsce.
Od 2023 roku w Domu Literatury swoje biura lub siedziby mają także organizacje: Fundacja Powszechnego Czytania, Stowarzyszenie Tłumaczy Literatury oraz Stowarzyszenie Unia Literacka.
W Domu Literatury mieści się jedyna w stolicy i unikatowa w skali kraju, oryginalnie zaprojektowana sala, która była i jest miejscem wielu ważnych wydarzeń polskiego powojennego życia literackiego. Oprócz imprez literackich organizowane są tu też inne przedsięwzięcia kulturalne. W wyposażonej w sprzęt audiowizualny sali można także organizować konferencje, szkolenia oraz rozmaite spotkania i uroczystości.
Na parterze i w piwnicach Domu Literatury mieści się kawiarnia i restauracja „Literatka”, serwująca m.in. specjały kuchni staropolskiej, doskonałe wina i desery. Restauracja organizuje także okolicznościowe przyjęcia i bankiety.